براساس علم، خدا وجود ندارد

آیا علم می‌تواند وجود خدا را اثبات یا رد کند؟ در این مقاله به بررسی ارتباط علم و ایمان به خدا از دیدگاه علمی و فلسفی می‌پردازیم.

براساس علم، خدا وجود ندارد و در بحث پیرامون وجود خدا، یک طرف را خداباوران تشکیل می‌دهند، طرف دیگر خداناباروان، و در وسط، علم قرار دارد. خداناباوران ادعا می‌کنند که علم شواهدی زیادی را ارائه میکند که خدا واقعی نیست. در مقابل، خداباوران اصرار دارند که علم نتوانسته ثابت کند که خدا وجود ندارد. با این‌حال، خداناباوران معتقدند که این موضع به دلیل سوءفهم از ماهیت علم و نحوه عملکرد آن است. بنابراین، می‌توان گفت که از نظر علمی، خدا وجود ندارد؛ همان‌گونه که علم وجود بسیاری از موجودات فرضی دیگر را نیز رد می‌کند.

چه چیزهایی را علم می‌تواند و نمی‌تواند ثابت کند

برای درک این‌که چرا عبارت «خدا وجود ندارد» یک بیان علمی معتبر است، باید معنای آن را در چارچوب علم بفهمیم. وقتی دانشمندان می‌گویند «خدا وجود ندارد»، منظورشان چیزی شبیه به این است که بگویند «اتر وجود ندارد (در دانش باستانی و قرون وسطایی اثیر یا اتر یا عنصر پنجم جوهری است که گیتی را فرای مرزهای زمینی (بر فراز کرهٔ هوا) پر می‌کند و عناصر چهارگانه (آب، هوا، خاک و آتش) را در کنار هم نگه داشته‌است)»، «نیروهای روانی وجود ندارند» یا «زندگی بر ماه وجود ندارد».

تمامی این گزاره‌ها شکل مختصر شده‌ای از توضیحی پیچیده‌تر و فنی‌تر هستند که بیان می‌کند: این موجود فرضی (یا خدا) هیچ جایی در معادلات علمی ندارد، نقشی در توضیحات علمی ایفا نمی‌کند، نمی‌تواند برای پیش‌بینی رویدادها استفاده شود، هیچ چیز یا نیرویی که هنوز کشف نشده را توصیف نمی‌کند، و هیچ مدل جهانی‌ای وجود ندارد که حضور آن در آن لازم، مؤثر یا مفید باشد.

آنچه که در مورد این بیان فنی‌تر آشکار است این است که آن قطعی نیست. این بیان برای همیشه وجود هر موجود یا نیرویی را نفی نمی‌کند؛ بلکه بیانی موقتی است که وجود هیچ ربط و واقعیتی برای آن موجود یا نیرو براساس دانسته‌های کنونی ما انکار می‌شود. خداباوران مذهبی ممکن است به‌سرعت بر این نکته تأکید کنند و ادعا کنند که این نشان می‌دهد علم نمی‌تواند «ثابت» کند که خدا وجود ندارد، اما این نیاز به معیاری بسیار سخت‌تر برای اثبات علمی دارد.

اثبات علمی علیه خدا

در کتاب «خدا: فرضیه ناکام — چگونه علم نشان می‌دهد که خدا وجود ندارد»، ویکتور جی. استنگر این استدلال علمی علیه وجود خدا را مطرح می‌کند:

(God: The Failed Hypothesis—How Science Shows That God Does Not Exist)

خدایی را فرض کنید که نقش مهمی در جهان بازی می‌کند.
فرض کنید که خدا ویژگی‌های خاصی دارد که باید شواهد عینی برای وجود او ارائه دهد.
با ذهنی باز به‌دنبال چنین شواهدی بگردید.
اگر چنین شواهدی پیدا شد، نتیجه بگیرید که ممکن است خدا وجود داشته باشد.
اگر چنین شواهد عینی یافت نشد، نتیجه‌گیری کنید که به احتمال زیاد خدایی با این ویژگی‌ها وجود ندارد.

این به‌طور کلی همان روشی است که علم برای رد وجود هر موجود ادعایی استفاده می‌کند. اگر خدا وجود داشت، باید شواهد ملموس و قابل سنجشی از وجود او وجود می‌داشت—نه ایمان، بلکه شواهدی ملموس، قابل اندازه‌گیری، و مستمر که بتوان با استفاده از روش علمی آن‌ها را پیش‌بینی و آزمایش کرد. اگر نتوانیم چنین شواهدی پیدا کنیم، در نتیجه خدایی با این تعاریف نمی‌تواند وجود داشته باشد.

قطعیت و شک در علم

البته، در علم هیچ چیزی فراتر از سایه‌ای از هرگونه شک ممکن، ثابت یا رد نمی‌شود. در علم، همه‌چیز موقتی است. این موقتی بودن ضعف نیست و نشانه ضعف یک نتیجه نیست. این یک تاکتیک هوشمندانه و عملی است زیرا هیچ‌گاه نمی‌دانیم پشت سر بعدی چه خواهیم یافت. این نبود قطعیت مطلق دریچه‌ای است که بسیاری از خداباوران مذهبی تلاش می‌کنند خدای خود را از آن عبور دهند، اما این یک حرکت معتبر نیست.

در نظریه، ممکن است روزی با اطلاعات جدیدی روبه‌رو شویم که ما را به بررسی بیشتر فرضیه خدا سوق دهد. اگر شواهدی که در استدلال بالا توضیح داده شده است یافت شود، برای باور عقلانی به وجود آن نوع خدا موجه خواهد بود. هرچند، این وجود چنین خدایی را فراتر از هر شکی ثابت نمی‌کند، زیرا باور باید همچنان موقتی باشد.

همچنین ممکن است همین موضوع در مورد تعداد نامحدودی از موجودات فرضی دیگر و نیروهای ماوراءالطبیعه صادق باشد. زئوس یا اودین، مسیحی یا هندو—هر امکان وجود خدایی یا خدایانی برای اکتشاف باز است.

معنای «وجود داشتن» چیست؟

در نهایت، برای اینکه چنین پیشنهادی که «خدا وجود دارد» برای علم معنا داشته باشد، باید تعریف کنیم که «وجود داشتن» در این زمینه به چه معناست. وقتی صحبت از خدا یا مجموعه‌ای از خدایان می‌شود، وجود آن‌ها وابسته به شواهدی است که نشان دهد آن‌ها بر جهان تأثیر گذاشته‌اند یا همچنان دارند. برای اثبات تأثیرگذاری بر جهان، باید رویدادهای قابل اندازه‌گیری و آزمایشی وجود داشته باشد که بتوان گفت یا تنها بتوان آن‌ها را با هر چیزی که این «خدا» باشد توضیح داد. باورمندان باید مدلی از جهان ارائه دهند که در آن حضور یک خدا یا ضروری باشد، یا مفید، یا سازنده.

این آشکارا چنین نیست. بسیاری از باورمندان به سختی تلاش می‌کنند تا خدای خود را وارد توضیحات علمی کنند، اما هیچ‌کدام موفق نشده‌اند. هیچ باورمندی نتوانسته است نشان دهد، یا حتی به‌طور قوی پیشنهاد کند، که رویدادهایی در جهان وجود دارند که نیاز به توضیح یک موجود ماوراءالطبیعه داشته باشند.

در عوض، این تلاش‌های مداوم و ناکام در نهایت این تصور را تقویت می‌کند که چیزی وجود ندارد—هیچ چیزی که برای «خدایان» انجام شود، هیچ نقشی که آن‌ها بازی کنند، و هیچ دلیلی برای توجه بیشتر به آن‌ها وجود ندارد.

تا به امروز، هر کسی که تلاش کرده است به‌طور علمی وجود خدا را اثبات کند، ناکام مانده است. هرچند، به‌طور فنی این بدان معنا نیست که هیچ‌کس هرگز موفق نخواهد شد، اما همچنین درست است که در هر وضعیت دیگری که چنین شکست‌هایی این‌گونه مستمر بوده‌اند، دلایل عقلانی یا جدی برای باور وجود ندارند.